جاجیم
جاجیم، بافتهای یک رو و گاهی دو رو است که ممکن است از جنس پشم، نمد، پنبه یا پارچه باشد، که البته اغلب تار و پود آن از جنس پشم بافته میشود. این محصول دستبافت که پرز ندارد، عمدتا بهصورت راه راه یا رنگین کمان طولی بافته میشود و تارنما است یعنی به هیچ عنوان پود آن قابل مشاهده نیست.
برای بافت جاجیم به طور معمول از 6 تا 8 رنگ مختلف از نوع گیاهی استفاده میشود. این کالا در گذشته در زندگی روزانه مردم اکثر نقاط کشور کاربرد داشته است، البته در مناطق سردسیر بیشتر مورد توجه قرار داشته است. از جاجیم به عنوان فرش، روانداز، محافظتکننده در برابر سرما و رختخوابپیچ استفاده شده است.
معنی کلمه جاجیم
درباره معنی «جاجیم» بعضی گفتهاند کلمهای فارسی است اما بعضی با استناد به کلمه «جیجی» در زبان ترکی ریشه آن را متعلق به این زبان میدانند. آنها معتقدند جاجیم ترکیب شده از «جیجی» (به معنای قشنگ و پر نقش و نگار) و «یم» (ضمیر ملکی اول شخص مفرد، به معنای مال من) است.
این کلمه را در زنجان، «جیجیم»، در بیرجند «جاجُم» و مهابادیها «جاجِم» تلفظ میکنند. در فرهنگ لغت معین، مقابل کلمه «جاجیم» آمده است: «نوعی فرش که از نخهای رنگین پنبهای یا پشمی بافته میشود».
پیشینه جاجیم
قدمت جاجیم در ایران ممکن است به سده چهارم برسد چون در کتب تاریخی این دوره به بافتههایی اشاره شده که شباهت زیادی به جاجیم دارند. همچنین نشانهی دیگر از قدمت این محصول در ایران، در نگارهای متعلق به قرن هشتم یافت شده که در آن جاجیمی با نقش نوارهای مورب به چشم میخورد که کاربرد روانداز داشته است. مؤلف حدودالعالم در کتابش از انواع بافتههایی را که به جاجیم شباهت داشته و در مناطق مختلف بافته میشده، نام برده است.
همچنین با نظر به این که قدمت صنعت نساجی به حدود 6500 سال پیش باز میگردد میتوان تخمین زد که هنر جاجیم بافی هم فاصله چندانی با این تاریخ و ظهور نساجی نداشته باشد. اما در جهان احتمالا دارای قدمت بیشتری است. به عنوان مثال دستبافتههای جاجیم کشف شده در پرو نشان میدهد، بافت آن در این نواحی به سدههای چهارم تا هشتم میلادی بر میگردد.
جاجیم چگونه بافته میشود؟
دستگاه جاجیم بافی از بخشهای مختلفی تشکیل شده اما به طور کلی میتوان به موارد زیر اشاره کرد: کوجی، سهپایه، میخهای چوبی و فلزی، ماکو، ماسوره و نورد.
شیوهی بافت آن مشابه بافت قالی به یک مرحله چلهکشی احتیاج دارد که در فضایی باز به مساحت 10 تا 15 متر و معمولا به صورت دونفره انجام میشود. چلهکشی با گردش یک فرد به دور چارچوب جاجیم بافی و تغییر رنگها صورت میگیرد. در اطراف چله سهپایه چوبی گذاشته میشود که به کوجی متصل شده است. کاربرد کوجی کنترل کردن عرض جاجیم است و وظیفه جدا کردن تارهای زیر و رو را به عهده دارد. در قسمت جلوی دستگاه هم وسیلهای به نام نورد وجود دارد که جاجیم بافته شده به دور آن جمع میشود.
ماکو که لوزی شکل است از میان پودها عبور داده میشود و ماسوره داخل آن قرار میگیرد. ماسوره وسیلهای برای پیچیدن نخهای پود است. پس از هر بار عبور داده شدن ماکو از میان تارها یک پود به بافت اضافه شده که در انتها کوجی به عقب هل داده میشود و تکرار مدام این حرکت باعث بافته شدن جاجیم میشود.
امروزه شاهد تولید نوع دیگری از جاجیم هستیم که از برای بافت آن از دستگاههای صنعتی پیشرفته، الیاف مصنوعی و رنگهای پیشساخته استفاده میشود و آن را با نام جاجیم ماشینی میشناسند. اما تردیدی نیست که اصالت و ارزش جاجیم وقتی است که به صورت دستی بافته شود چون بر روی هر تار و پود آن ردی از قصهی زحمتکشی هنرمندی از یک روستا به چشم میخورد.
کاربردهای جاجیم از گذشته تا امروز
جاجیم از گذشته تاکنون کاربردهای زیاد و متفاوتی داشته است. در گذشته از آن، به عنوان فرش، رختخواب و پوشش روی انداز بر روی رختخواب استفاده میشده و امروزه هم در مناطق مختلف ایران و سایر کشورها از جاجیم به عنوان پوشاننده ورودی چادرها، پرده و زیرانداز استفاده میشود.
همچنین هنگام کوچ عشایر برای بستهبندی و جابهجایی اسباب و لوازم و گاهی به عنوان بالاپوش گرم مورد استفاده قرار میگیرد. در برخی از خانوادههای روستایی جاجیم را به عنوان چشم روشنی و جهیزیه نو عروسان هدیه میدهند. ضمنا مهمترین مصرف جاجیم در گذشته، استفاده از آن به عنوان رو کرسی بوده است.
البته این محصول زیبا و چشمنواز به زندگی شهری و مدرن امروز وارد شده و از آن در وسایلی همچون انواع پشتی، کیف، ساک، رومبلی، روکش صندلی اتومبیل، روفرشی، سفره نان، روپشتی، سجاده، کوسن، دمپایی، پاتابه، جای نماز، جای جوراب، رختخوابپیچ، رومیزی، زیرانداز و تنپوشهای گوناگون استفاده میشود و ضمن چشمنواز کردن پارچهها، ماندگاری آنها را همیشگی میکند.
کاربردهای جاجیم در دکوراسیون منزل
بسیاری از خانمهای با سلیقه برای اصالت بخشیدن به نمای خانه و تزئین منحصربهفرد آن در منازل خود از گلیم و جاجیم استفاده میکنند. این دستبافتهها به دلیل داشتن پشم طبیعی گوسفند و وجود رد هنر دستان بانوان روستایی، حس زندگی در خود دارند و حال و هوای دیگری به خانههای آپارتمانی ما میبخشند. در ادامه به طور مختصر را میخوانیم.
کاربردهای جاجیم
فرش و قالیچه:
جاجیمها میتوانند به راحتی جای فرشهای ماشینی بیحس را در فضای داخلی خانه ما پر کنند. شما به خوبی میتوانید جاجیمها را با دکوراسیون سبک مدرن خود هماهنگ کنید. یک دست مبلمان رنگ خنثی روشن، به خوبی با رنگهای شاد جاجیمهای دستبافت ترکیب میشوند و دکوراسیون شما را چشمنواز میکنند.
زیر میز ناهارخوری:
یک فضای مناسب دیگر جاجیمها، فضای زیر میز نهارخوری است. اگر در سایر قسمتهای منزل ترکیبی از فرش و گلیم داشته باشید، خوب است فضای زیر میز غذاخوری خود را به جاجیمها اختصاص دهید.
کوسنها:
برای داشتن یک خانه زیبا لزوما نیاز به هزینه کردنهای زیاد ندارید و با تغییر کوچکترین موارد میتوانید سلیقهی خودتان را در خانه نشان دهید. یکی از این موارد کوچک کوسنها هستند. شما میتوانید کوسنهایی با رویهی جاجیم داشته باشید تا هر چه بیشتر دکوراسیون شما را به سمت یک دکوراسیون ایرانی سوق دهد.
نقش جاجیم در زیبایی منزل
پافها:
پاف مبلمان کوچکی است که بیشتر برای زیبایی و دکوراسیون منزل کاربرد دارد و از آن برای نشستن، چارپایه برای استراحت پا و در بعضی مواقع به عنوان میز جلو مبلی استفاده میشود. شما برای نشان دادن المانهای سنتی دکوراسیون خود میتوانید پافی از جنس جاجیم تهیه کنید. این پافها برای فضای جلوی شومینهی شما بسیار مناسب است.
پشتی، مبلمان راحت خانه ایرانی:
پشتی ایرانی هنوز هواداران خاص خودش را دارد. هنوز هم در خانههای حیاطدار قدیمی و با صفای پدربزرگ و مادربزرگهایمان حتما یکی از آنها به چشم میخورد. جاجیمها به خوبی میتوانند روکش مناسبی برای پشتیهای نفیس ما باشند.
تابلو فرش:
همیشه اسم تابلو فرشهای نفیس به گوش ما خورده است. یک جاجیم دستبافت بینظیر با رنگهای جذاب همان چیزی است که میتواند دیوار خانه شما را زیبا کند و همچون یک تابلوی نقاشی چشم و دل هر بینندهای را ساعتها معطوف خودش کند.
مبل فرش:
مبلفرش تلفیقی از هنر فرش بافی و منبت کاری روی چوب کار میشود. اما شما میتوانید از نقوش جاجیم روی مبل هم استفاده کنید. مبلفرشها از آن عناصر بی نظیری هستند که میتوانند زیبایی جاجیمها را در دکوراسیون مدرن به تصویر بکشند و در فضای خانهتان خوش بدرخشند.
تفاوت جاجیم و گلیم
بهطور کلی این دو بافتهی ارزشمند در نحوهی بافت، میزان ظرافت محصول و کاربرد با هم تفاوتهایی دارند. جاجیم و گلیم هر دو در گروه منسوجات تار و پودی قرار میگیرند، با این فرق اساسی که جاجیم دستگاه مخصوص به خودش را دارد، اما گلیم از جمله محصولاتی است که به وسیله دار بافته میشود.
دستگاه جاجیم بافی اگر چه پیچیدگی چندانی ندارد ولی محدودیتهایی برای کار ایجاد میکند که موجب میشود طرح و نقش آن محدود باشد اما با توجه به این که گلیم این مساله را ندارد، از این حیث تنوع بیشتری دارد.
اما مهمترین تفاوت جاجیم و گلیم را میتوان تفاوت اندازهی آنها دانست. جاجیم به صورت نوارهای بلند و باریک بافته میشود در حالیکه در تعیین ابعاد گلیم محدودیت خاصی وجود ندارد. البته این تفاوتها در نوع و شیوهی بافت در ضخامت و کارایی محصول نهایی اثرگذار است. ضخامت جاجیم کمتر از گلیم است به همین دلیل کاربرد آن بیشتر است.
تفاوت جاجیم و پلاس
یکی دیگر از بافتههای شبیه به جاجیم، پلاسها هستند. برخی افراد به اشتباه تصور میکنند، پلاس نوعی جاجیم است. درست است که این دو محصول شباهت نسبتا زیادی به هم دارند ولی تفاوتهای آنها نیز قابل توجه است. به عنوان مثال مهمترین تفاوت جاجیم و پلاس در طرح و نقش آن است.
طرحهای پلاس اساسا به صورت افقی بافته میشوند در حالی که طرحهای جاجیم به صورت عمودی بافته میشوند. بنابراین برای تشخیص این دو از هم کافی است توجه کنیم محصولاتی که طرح آنها در امتداد طول کار ایجاد شده جاجیم هستند. همچنین تفاوت دیگر این است که جاجیم از پلاس ظریفتر است.
نکتهی مهمتر این است که بافت پلاس در بسیاری نواحی منسوخ شده و آنچه در بازار موجود است عمدتا جاجیم است.
وضعیت امروز جاجیمبافی
باعث تاسف است که در سالهای اخیر بافت این محصول بسیار ارزشمند تا حد زیادی کاهش پیدا کرده است. به طوری که آماری موجود است که در سال 1320 حدود 400 روستا در کشور به شکل گسترده به جاجیم بافی مشغول بودهاند اما اکنون تعداد روستاهایی که مردمش به این حرفه مشغول هستند نهایتا 10 الی 15 روستاست. این مساله دلایل مختلفی میتواند داشته باشد. حمایت نکردن از صنایع دستی داخلی به عنوان یک صنعت درآمدزا و فراهم نبودن زیرساختهای لازم برای روستاییان و نبود امنیت شغلی برای آنها باعث شده بسیاری افراد از بافت جاجیم منصرف شوند و این هنر زیبا کمکم به سمت فراموش شدن پیش برود.
جاجیم در نواحی مختلف ایران
تحقیقات نشان میدهد جاجیم در اصل به مناطق سرد کوهپایهای و کوهستانها تعلق دارد که از بین اقوام کوچکننده کردهای آذربایجان، سنندج، کرمانشاه و سقز بیشتر جاجیم بافی میکنند.
اما مردم مناطق مختلف ایران با توجه به اقلیم و سبک زندگیشان جاجیم را به شیوهی مخصوص به خود میبافند و آن را به کار میبرند. در ادامه جاجیم در نواحی مختلف ایران را مرور می کنیم.
انواع جاجیم در شهرهای مختلف
جاجیم در ایلام
جاجیم ایلام از نظر تنوع نقش و رنگ بر محصولات دیگر مناطق ایران برتری دارد. هم نقش ظریفتری دارد و هم از رنگهای بیشتری در آن استفاده میشود. از آن جایی که در بافت این محصول، چلهکشی در تعیین نقش و رنگ مؤثر است، در بسیاری از مناطق از طرحهای ساده استفاده میشود.
جاجیم در اردبیل
مناطق روستایی خلخال اردبیل یکی از مراکز تولید این محصول سنتی در ایران است. نقش جاجیم خلخال معمولاً از میان نقوش سیرقا، اوزیگ قاشی، احرامی، جولما، گچی دیزناقی، پیچاق اوچو، ساده تختهای، بلی بوقما و بادامی انتخاب میشود.
جاجیم در کهگیلویه و بویراحمد
در شیوهی سنتی متداول در استان کهگیلویه و بویراحمد، نقوشی مانند نقش لوزی، خشت، آغاجری و ماشورکش دیده میشود. با افزایش پارچههای صنعتی امروزه تولید این محصول در این استان محدود شده است.
جاجیم در خراسان جنوبی
مناطق روستایی نهبندان، بیرجند، سربیشه و قائنات مهمترین مراکز تولید این محصول در خراسان جنوبی هستند. در استان خراسان جنوبی، این دستبافت به صورت ساده یا با نقوشی مانند تمام گل، نیم گل، تسمه، دندان موشی و لبه دور بافته میشود.
جاجیم در گلستان
از گذشته یکی از روستاهای این استان مرکز عمدهی تولید جاجیم بوده است. نام این روستا زیارت است که در نزدیکی شهر گرگان قرار دارد. در این روستای زیبا نوع خاصی از این محصول تولید میشد. هماکنون روستای زیارت به عنوان روستای ملی جاجیم در استان گلستان ثبت شده است.
جاجیم با رنگ های شاد
جاجیم در کردستان
در استان کردستان هم به همان دلیل تکراریِ نبود بازار مناسب این سنت اصیل رو به فراموشی است. با این وجود هنوز جاجیم در میان سوغات کردستان به چشم میخورد. از ویژگیهای منحصربهفرد جاجیم در بین کردها میتوان به استفاده از رنگهای شادتر اشاره کرد.
جاجیم در فارس
این مردم معمولاً از این دستبافت به عنوان محافظ و پوششی برای رختخوابهای خود استفاده میکنند. علت اینکه گاهی به جای نام جاجیم، از «پوشن» استفاده میکنند همین مساله است. در جاجیم قشقایی هم رنگهای بسیار شاد و درخشانی مانند سبز، زرد، قرمز و آبی کاربرد دارند.
جاجیم در مازندران
این محصول در مازندران معمولا با دستگاهی که به نام دستگاه دووردی شهرت دارد بافته میشود. شهرهای کلاردشت، آلاشت، بهشهر و روستای متکازین از مهمترین مراکز جاجیم بافی استان مازندران هستند.
انواع جاجیم از لحاظ نوع الیاف
همانطور که ابتدای مطلب گفته شد جاجیم با مواد اولیهی مختلفی ممکن است بافته شود. پس از این جهت هم به چند نوع مختلف تقسیم میشود.
جاجیم پشمی
برای بافت این محصول، تار و پود هر دو از الیاف پشمی انتخاب میشوند و رایجترین نوع جاجیم به شمار میرود.
جاجیم ابریشم پنبه
در این نوع از جاجیم، تار از الیاف پنبهای بوده و پود از الیاف ابریشمی انتخاب میشود.
جاجیم پشم و پنبه
برای بافت این محصول تار از الیاف پنبهای و پود از الیاف پشمی انتخاب میشود.
جاجیم ابریشمی
برای بافت این محصول، تار و پود هر دو از الیاف ابریشمی انتخاب میشوند. این محصول بسیار کمیاب است و فقط جنبه زینتی دارد.
جاجیم کاموایی
به دلیل افزایش قیمت الیاف سنتی مانند الیاف پشمی امروزه جاجیم بافی با نخ کاموایی هم رواج یافته است. نخهای کاموایی ارزان، متنوع و در دسترس هستند، به همین علت قیمت جاجیم کاموایی نیز بسیار کمتر است.
انواع جاجیم از لحاظ نقش و طرح
همانطور که گفته شد جاجیم در نواحی مختلف طرحها و نقشهای مختلفی دارد. در ادامه به انواع جاجیم از نظر طرح و نقش می پردازیم.
جاجیم ساده
رایجترین نوع این کالا است که شامل نقشهای مختلف راه راه، چهارخانه یا شطرنجی، گلدار یا کنگرهای میشود.
جاجیم شیشه درمه
این محصول معمولاً نقش لوزی دارد و به رنگ سورمهای و سفید با حاشیهی سیاه، سفید یا قرمز بافته میشود. تولیدات بافته شده تمام پشمی است با این شیوه در عشایر ایل قشقایی مانند خورجین، چنته، جاجیم، نوار (تنگ)، مفرش (خوابگاه) و … است. در بافت این محصول از تارهای دو لایه استفاده میشود به همین خاطر محصول نهایی ضخیم است.
جاجیم سوزنی رند
بهطور معمول از نقش مایههای گلیم در آن استفاده میشود. نقشهایی مانند طاووس، ترمه گل، گلبرگ و… با رنگهایی متنوع و تار و پودی از پشم و یا کرک. ویژگیهای بافت جاجیم، اگر چه بافتهای زبر و خشن است، اما با استفاده مداوم از آن، در زمان کمی، لطیف و نرم میشود.
انواع جاجیم از لحاظ تعداد کوجی
کوجی ابزاری است که در طرح و نقش گلیم بسیار موثر است. به همین دلیل میتوان انواع جاجیم را بر اساس تعداد کوجی به کار رفته حین بافت هم دستهبندی کرد.
جاجیم یک کوجی
در این نوع بافت، پود به صورت یک در میان از زیر و روی تارها عبور میکند. در این شیوه اگر تارها به صورت متراکم چلهکشی شود، محصول نهایی دستبافتی تارنما است. منظور از تارنما محصولی است که فقط تارهای آن نمایان است. اگر تارها به صورت تنک و با فاصله چلهکشی شوند محصول نهایی، تار و پودنما خواهد بود. به این معنا که پودها نیز از لابلای تارها نمایان است.
جاجیم دو کوجی
بافندگان از نصب دو کوجی بر چله برای ایجاد نقوش پیچیده استفاده میکنند. فرد بافنده با دخالت انگشتان خود تعدادی از تارها را در پوددهی به کار میبرد یا از فرایند پوددهی حذف میکند. این اقدام بر اساس طرح از پیش تعیین شده و برای ایجاد نقش انجام میشود. با این روش، طرحهای متنوع در ابعاد کوچک بر روی بافت نقش میبندد.
جاجیم چهار کوجی
بافندگان با استفاده از چهار کوجی، طرحها و نقشهای پیچیده و متنوع ایجاد میکنند. در بافت پایه، تار و پود به طور یکسان با هم درگیر میشوند. اما در بافت چهار کوجی برای میزان درگیری تار و پود آزادی عمل بیشتری وجود دارد. به همین خاطر با استفاده از چهار کوجی میتوان نقشهای پیچیدهتری مانند بافت کجراه و جناغی را ایجاد کرد.
جاجیمبافی صنعتی
همان طور که گفتیم روش بافت این محصول با روش بافت پارچه شباهت زیادی دارد. بنابراین کارخانجات زیادی با استفاده از طرح و سبک این محصول پارچههای ماشینی تولید کردهاند. به عبارت دیگر چیزی با عنوان جاجیم ماشینی یا صنعتی وجود ندارد. اما پارچههای جاجیم با استفاده از نخهای صنعتی، نقش و رنگ جاجیم سنتی را تقلید میکنند.
بنابراین جاجیم پارچهای همان پارچه جاجیم است. بیشترین تولید این پارچهها در کارخانجات یزد و اصفهان است. نوع خاصی از این محصول، پارچه جاجیم لمینت شده است. در این محصول، پارچه با پارچه اسپان لمینت میشود. این محصول برای تولید کیف، کوله و ساک کاربرد دارد.
ویژگیهای جاجیم مرغوب
در تمام انواع محصولات دسبافت، تراکم کار از اهمیت ویژهای برخوردار است. به گونهای که هرچه بافت متراکمتر و منسجمتر باشد کیفیت و دوام کار بیشتر است. در مورد کیفیت جاجیم هم وضع همینگونه است. دقت و مهارت بافنده در انسجام و یکنواختی بافت مشخص میشود. در حین بافت یا در هنگام دفتین زدن باید یکنواختی بافت رعایت شود.
تا در نهایت محصولی تمیز و با دوام تولید شود. جنبهی دیگر ارزیابی کیفیت محصول به مواد اولیه یعنی کیفیت نخ و رنگرزی آن بستگی دارد. قاعدتاً نخ پشمی مرغوب و رنگرزی گیاهی بهترین و بادوامترین مواد اولیه هستند.
قیمت جاجیم
با توجه به این که جاجیمهای صنعتی با کیفیت نامطلوب هم در بازار پیدا میشود ممکن است با قیمتهای گولزنندهای از این محصول روبهرو شوید. اما نکته اینجاست که جاجیم به عنوان یک اثر هنری به راحتی قابل قیمتگذاری نیست. درنهایت معیارهایی برای تعیین قیمت وجود دارد. یکی از نکات مهم در این زمینه طرح و نقش ابتکاری و به عبارتی خلاقیت هنرمند در بافت جاجیم است.
همچنین بخشی از قیمت صنایع دستی به قیمت مواد اولیه و شرایط بازار بستگی دارد. اما زمانی که یک محصول با طرح خلاقانه و منحصربهفرد تولید میشود قیمت آن به طور خاص بالا میرود. بنابراین حدود قیمت جاجیم در سال 1400 هم به نوع و کیفیت بافت و طرحی که انتخاب میکنید، وابسته است.
طبیعی است اگر یکی از انواع جاجیمها با طرحهای متداول و تکراری باشد قیمت بالایی نخواهد داشت. اما اگر قیمت جاجیم ابریشمی یا یک جاجیم قدیمی و عتیقه را بخواهید، مسئله متفاوت است. همانطور که گفتیم برخی از انواع جاجیم دیگر بافته نمیشوند. بنابراین اگر کسی یکی از آنها را به عنوان ارثیه خانوادگی دریافت کرده باشد در واقع عتیقهای ارزشمند در خانه دارد.
خرید جاجیم از اشهن
فروشگاه اینترنتی اُشهَن به عنوان یکی از قدیمیترین فروشگاههای آنلاین در زمینهی عرضه کالاهای دکوری، تزیینی، اکسسوری، صنایع دستی و … افتخار دارد لوازم مورد نیاز شما مشتریان عزیز را با پایبندی به اصول مشتری مداری و ضمانت سلامت کالا به شما عرضه کند و به این ترتیب تجربه یک خرید لذت بخش را برایتان فراهم آورد.
شما برای تهیه صنایع دستی و کالاهای مرتبط با جاجیم هم میتوانید با ورود به بخش فروش از محصولات متنوع دیده کنید و محصول مورد نظرتان را انتخاب کنید. از جمله مزیتهای محصولات فروشگاه اشهن درج مشخصات کامل محصولات و نقد و نظر درباره آنهاست. ضمن این که وجود عکسهای مختلف از محصولات به شما کمک میکند انتخاب دقیقتری داشته باشید.