تاریخچه‌ ی مختصر صنایع‌ دستی ایران

برای بررسی روند تکاملی صنایع دستی ایران، باید به پیشینه‌ی تاریخی این محدوده نگریست، چرا که تاریخ صنایع، چیزی جدای تاریخ تمدن نیست و با پیشرفت دانش و فناوری، تکامل یافته است. تاریخچه‌ ی مختصر صنایع‌ دستی ایران

در اعصار کهن تا قبل از 7-8 هزار سال قبل از میلاد مسیح، بشر از ابزارهای سنگی و چوبی استفاده می‌کرد و به اقتضای نیاز زندگیش، وسایل و ابزارآلات مورد نیازش را با مواد طبیعی در دسترسش می‌ساخت.

ابزارهای نخستین، احتمالا چندان کاربرد زیبایی‌شناسانه و تزیینی نداشتند و بیشتر برای رفع نیازهای زندگی و بقای بشر استفاده می‌شدند. با رواج یکجانشینی و شکل‌گیری نخستین روستاها، خانه‌هایی با مصالح بومی از سنگ، چوب، خشت یا گل ساخته شدند و کشاورزی و دامداری رونق گرفت.

به تبع پشم گوسفندان در آن دوران برای ریسیدن و بافتن جامه و زیرانداز استفاده می‌شد. مردم از الیاف گیاهی نیز برای بافتن حصیر، بوریا و سبد استفاده می‌کردند. در این زمان برای ذخیره‌ی غلات و حبوبات مازاد، نیاز به تهیه‌ی ظروفی از سفال احساس شد که موادغذایی را از گزند آفات و حشرات و حیوانات محفوظ بدارد و استفاده از آن را راحت کند، همچنین برای پخت غذا به کار رود.

این‌گونه بود که نخست سفال‌هایی با دست ساخته شد و زیر آفتاب خشک شد، سپس کم‌کم پخت سفال در کوره‌های ابتدایی و بعدتر پیشرفته، بشر را به ساخت سفال و تزیین آن مجهز کرد.

در دوران مس-سنگی (4500-3000 قبل از میلاد) انسان ساکن در فلات ایران به فن استخراج فلز مس در کوره دست یافت و به تدریج به ساخت آلات و ادوات فلزی و ریخته‌گری فلز پرداخت و ابزار و زیورآلات و اشیای مختلفی از مس ساخت. این‌گونه، عصر فلز آغاز شد و به مرور زمان با پیشرفته شدن کوره‌ها، امکانات استخراج و ترکیب فلزات مختلف هم بیشتر شد.

عصر مفرغ (3000-1500 قبل از میلاد) زمانی‌ست که آلیاژها شناخته می‌شوند تا فلز مس را تقویت کنند و آسیب آن را کمتر نمایند. در این اعصار هم‌زمان ساخت سفال‌های ظریف و منقوش دست‌ساز و چرخ‌ساز، بافت انواع منسوجات و زیراندازها، طلاکاری، و ساخت زیورآلات و مجسمه‌ها از انواع مواد مانند سنگ و فلز و گچ و سفال و استخوان هم رواج داشت.

با شروع عصر آهن (حدود 1500- 850 ق.م) بشر با پیشرفته‌ترین کوره‌ها به استخراج آهن پرداخت و از آن برای ساخت اسلحه و ابزار و گاه زیورآلات استفاده کرد. آثار مختلفی که از یافته‌های باستان‌شناسی هزاره‌ی اول قبل از میلاد به دست آمده، شامل انواع هنرهای صناعی در اوج ظرافت و زیبایی‌ست و ارتباط بیشتری را بین اقوام ساکن در مناطق مختلف نشان می‌دهد.

هرچند از دوران ماد آثار چندانی به دست نیامده، اما می‌دانیم که زمانی که اتحادیه‌ی قبایل ماد تشکیل شد، اقوام ساکن در فلات ایران و همسایگان‌شان با انواع منسوجات، ظروف، زینت‌آلات، سلاح‌ها و ابزار جنگی، آثار سنگی و سفالگری و فلزکاری و … مانوس بودند.

امپراطوری آشور که در همسایگی دولت ماد بود و به حمله به مناطق مختلف و غارت آن‌ها و بعدتر ثبت اموال غارت شده بر روی کتیبه‌های مختلف سنگی و سفالی شهرت داشت، به انواع صنایعی که در غارت‌های خود از اقوام ساکن ایران به دست آورده اشاره کرده است، از جمله آن‌چه از غارت شوش و دوراونتاش، و دژها و شهرهای مادی به دست آورده بود.

در این کتیبه‌ها از ظروف و مجسمه‌هایی از فلزات ارزشمند و سنگ‌های گرانبها اشاره شده، همین‌طور به انواع البسه و منسوجات مختلفی که در ایران تولید می‌شدند و این نشان‌گر رونق و رواج و پیشرفت صنایع‌ دستی در آن زمان است.

با طلوع امپراطوری هخامنشی، نیاز به شکل‌گیری هویتی منحصر به فرد و شایسته در خلق آثار هنری احساس می‌شود، از این رو هنری ترکیبی از هنرهای تمام اقوام و ملیت‌های تحت لوای این امپراطوری خلق می‌شود که چه از نظر نمادین، چه ویژگی‌های اجرایی، هرچند ریشه در هنر ملل مختلف دارد، اما یگانه و بی‌همتاست.

تمرکز در این دوران روی خلق آثار با سنگ و فلز و گوهرهای گرانبهاست. همینطور هنر معماری در این عصر بسیار مورد توجه است و به تبع، هنرهایی مانند حجاری و ساخت آجرهای لعابدار هم بسیار مورد اقبال واقع می‌شوند.

صنایع دستی ایران در دوران سلوکی به تبع، بسیار تحت تاثیر هنر یونانیان است و یونانی مآبی مورد توجه و ستایش قرار می‌گیرد.

با روی کار آمدن سلسله‌ی اشکانیان، در ابتدا آن‌ها که خود را فیلوهلن (یونانی دوست) می‌خواندند، ویژگی‌های هنر یونانی را ستایش می‌کردند، سپس به مرور هنری یونانی- ایرانی شکل گرفت و سپس ویژگی‌های هویتی ایرانی مجددا احیا شد.

در این دوران هم انواع هنرهای دستی رواج دارد و اشکانیان در قرن‌های طولانی حکومت خود به حمایت و تجارت محصولات صنایع‌ دستی می‌پرداختند. فلزکاری و ریخته‌گری، سفالگری، زیورآلات و پارچه‌های اشکانی بسیار مرغوب و شایان ذکرند.

در دوران ساسانیان، هنر و معماری مورد حمایت دربار و اشراف و موبدان قرار گرفت و رونق تجارت، از نظر اقتصادی حمایت مورد نیاز برای رواج انواع هنرها را فراهم نمود. در این دوران از حجاری‌های بسیار روی سنگ تا بافت انواع منسوجات ابریشمی ظریف و زیبا،

ساخت بشقاب‌ها و ظروف زرین و سیمین با قلمزنی‌های ظریف، آثار شیشه، انواع آثار میناکاری شده و مطلا و منقوش، بافت قالی‌های زیبا و بسیاری هنرهای دیگر انجام می‌گرفت و آثاری که از زمان ساسانیان به جا مانده، نشان دهنده‌ی مهارت صنعتگر این دوران است.

با ظهور اسلام، توجه به صنایع‌ دستی و آثار هنری کم نشد، اما هنرهای محل توجه و نحوه‌ی تزیینات تغییر کردند. تاثیر هنر دوران ساسانی در هنر سده‌های اولیه‌ی اسلام به وضوح به چشم می‌خورد اما با توجه به ستایش ساده زیستی و نکوهش دنیاطلبی در این دوران، استفاده از فلزات گرانبها در ساخت آثار کاهش یافت و توجه روی هنرهایی مانند سفالگری،

نساجی، شیشه‌گری، هنرهای چوب، و به‌ خصوص دسته هنرهای مرتبط با کتابت، از کاغذ سازی تا خوشنویسی و تذهیب و تجلید و تشعیر و نگارگری مورد توجه قرار گرفت. قرن دوم و سوم هجری، زمان رونق خط کوفی، خط کتابت قرآن، در کشورهای اسلامی حوزه است.

در این دوره همچنان سفالگران به تولید انواع سفال و استفاده از روش‌های خلاقانه برای تزیین آن پرداختند و در این میان کیمیاگری یا علم شیمی که به لطف قرون طلایی دوران آغاز اسلامی و نهضت ترجمه، تکامل پیدا کرده بود،

به کمک سفالگری آمد و لعاب‌های مختلف و زیبایی با ترکیبات شیمیایی مختلف برای آن ایجاد کرد. سفال‌ها با انواع لعاب‌ها و رنگ‌ها تزیین شدند و خط کوفی و نقوش انتزاعی و هندسی، با انواع روش‌ها برای تزیین روی آن‌ها اعمال شد.

از شیوه‌های رایج سفالگری در صدر اسلام، سفال با نقش قالب‌زده بدون لعاب و لعاب‌دار، سفال باربونین، نقاشی روی پوشش گلی زیر لعاب شفاف، لعاب پاشیده و لعاب زرین‌فام اولیه است. با تکمیل این تجارب، سفال مینایی و سفال زرین‌فام شکل گرفتند و به ویژه در دوران سلجوقی و ایلخانی به اوج زیبایی رسیدند.

نساجی و بافت پارچه و انواع زیرانداز بعد از ظهور اسلام بعد از اندکی وقفه، مجددا رونق یافت، چنان که به نقل از بسیاری مورخان، برخی از شهرهای ایران خراج خود را با پارچه‌ها و منسوجات قیمتی می‌پرداختند. بافته‌های قرن چهارم هجری، در طرح به آثار دوران ساسانی شباهت پیدا می‌کند

با این تفاوت که در بسیاری از آن‌ها از خط کوفی استفاده شده و خط در تار و پود پارچه به عنوان نقشی تزیینی بافته شده است. در سده‌های اولیه‌ی اسلام، شهر ری به تولید پارچه‌های ابریشم دوپودی، و شوش و شوشتر به بافت پارچه‌ی «طراز» شهره بودند.

در تزیینات صنایع‌ دستی قرون اولیه، تحت تاثیر سنت شمایل شکنی -که همزمان در جهان اسلام و جهان غرب مورد توجه بود- از نقوش حیوانی و انسانی استفاده نشده و برای تزیین، بیشتر به نقوش گیاهی و هندسی و انتزاعی بسنده شده است. تنها از قرن 4 هجری به بعد است که می‌توان شاهد نقوش حیوانی و انسانی هم بود.

با رسیدن به دوران سلجوقی منعی از هیچ نظر در ساخت آثار اعمال نمی‌شود. دوران سلجوقی، نقطه عطفی در حیات سیاسی- اجتماعی ایران بود و هنرش با بهره‌گیری از هنر گذشته، به ویژه دوران آل بویه، به تعالی رسید.

تا قبل از این دوره‌، فلزکاری بسیار تحت تاثیر آثار به جا مانده از زمان ساسانی‌ست، اما دوره‌ی سلجوقی، دوره‌ی اوج فلزکاری و تکمیل فنون و تزیینات آن است. این آثار که عمدتا در خراسان و همدان و آذربایجان ساخته می‌شدند، با فنونی چون مشبک کاری، طلاکوبی و نقره کوبی، حکاکی، و… تزیین شده‌اند.

ساخت ابزار و وسایل مرتبط با ستاره‌شناسی، مانند اسطرلاب و کره‌ی جغرافیا، رو آوردن دانشمندان آن زمان به این علوم را نمایان می‌سازد. هرچند در دوران ایلخانی و تیموری و بخصوص صفوی، توجه به آثار فلزکاری بسیار زیاد است، اما اوجی که در دوره سلجوقی در فلزکاری تجربه شد، دیگر تکرار نمی‌شود.

شیشه‌گری در دوران اسلامی بدون تغییری اساسی و مشابه دوران ساسانی، در مراکزی مانند نیشابور، ری، گرگان، سمرقند و سیراف ادامه میابد و آبگینه‌هایی با تکنیک دمیده آزاد یا دمیده در قالب و … در این شهرها ساخته می‌شوند.

از قرن دوم هجری با شروع نهضت ترجمه در دوران عباسیان، استنساخ از نسخ مذهبی، علمی، فلسفی، حکمی و ادبی رونق گرفت و به موازات آن هنرهای مربوط به کتابت هم رشد کرد. خوشنویسی و تذهیب و نسخه‌نگاری در دوره‌ی سلجوقی رواج بیشتری یافت و به این دلیل که به ویژه کتاب‌های علمی نیاز به تشریح تصویری داشتند،

نگارگری در کتاب‌ها هم رونق گرفت و بعد از کتاب‌های علمی و پزشکی، در کتب ادبی و داستانی هم به کار گرفته شد. قدیمی‌ترین نسخه‌ی داستانی نگارگری شده، نسخه‌ی «ورقه و گلشاه» است و از زمان سلجوقی باقی مانده‌ است. در این زمان، خطی به نام «کوفی ایرانی» یا «کوفی پیرآموز» در ایران مورد استفاده قرار گرفت که به ویژه برای غیر عرب‌ها، خواناتر از انواع دیگر کوفی بود. در طول زمان هنرهای مرتبط با کتابت، بسیار تغییر کردند و به مرور مکاتب مختلفی در تذهیب و نگارگری شکل گرفت.

سفالگری دوران سلجوقی نیز با تنوع بسیار در رنگ و نقش و تکنیک ساخت، شهرتی ویژه یافت. سفال مینایی، حاوی نگاره‌هایی از وقایع، داستان‌های کهن، عشاق و … بود و سفالینه‌های زرین فام، با لعابی با ته رنگ فلزی، بسیار مورد توجه هنرمندان قرار گرفت. کاشی‌کاری نیز کم کم جای خود را میان هنرها پیدا کرد و کاشی‌های خشتی اواخر دوران سلجوقی و اوایل دوران ایلخانی، که با قالب به شکل صلیب و ستاره هشت پر ساخته می‌شدند،

زیبایی کار آن دوران را نمایان می‌سازند. از آثار مهم کاشی‌کاری این دوران، محرابی در حرم امام رضا (ع)، معروف به «در بهشت» است که از آثار خاندان «محمد بن ابی طاهر»، خانواده‌ی کاشی‌ساز اهل کاشان بوده و در زیبایی بی مانند است. صنایع‌ دستی اشهن