هنر رودوزی

روند تکاملی هنر رودوزی برای ما چندان مشخص نیست. کهن‌ترین نمونه‌ی رودوزی یافت شده در جهان از حدود قرن 5-3 قبل از میلاد از چین به دست آمده و نمونه‌ای دیگر که در سوئد یافت شده، متعلق به قرن 3- 7 میلادی‌ست و مشخص نیست انواع دوخت‌هایی که در پارچه به کار رفته، صرفا برای تقویت درزهای دوخته شده بوده یا می‌تواند به عنوان نوعی رودوزی تلقی شود. از سنگ‌نگاره‌ها و نوشته‌های مورخینی چون هرودوت، در مورد لباس‌های سوزن‌دوزی شده‌ی ایران باستان می‌دانیم. در هر صورت نکته‌ی مهم این است که تزیین پارچه و منسوجات با سوزن‌دوزی در طول تاریخ از پوشاک سلطنتی گرفته تا لباس‌ها و اشیای مورد استفاده‌ی روزمره، دیده‌ شده‌ و دوخت روی آن‌ها علاوه بر جلوه‌ی زیبایی که به پارچه داده، سبب استحکام و دوام آن نیز شده است.

پارچه‌های گلدوزی شده در سراسر جهان نشانه‌ی ثروت و شان اجتماعی تلقی می‌شدند. انجام گلدوزی، مهارتی بود که حتی به دختران خانواده‌های ثروتمند هم آموزش داده می‌شد و نشان دهنده‌ی جایگاه اجتماعی‌شان بود. در مقابل بسیاری پژوهشگران به سوزن‌دوزی‌ها به چشم ابزاری برای مطالعه‌ی زندگی روزمره‌ی زنانی نگریسته‌اند که قابلیت دسترسی به تحصیلات رسمی نداشته و با گلدوزی، نقش زندگی‌شان را بر صفحه‌ی پارچه ثبت می‌کردند. به نوعی شاید بتوان گفت باورها، عقاید و فرهنگ و رسوم در سوزن‌دوزی به نوعی خود را نشان می‌دهند.

در جهان اسلام نیز رودوزی هنر مهمی دانسته می‌شد که نشانه‌ی موقعیت اجتماعی بالا در جوامع مسلمان بود. در شهرهای بزرگ مسلمان‌نشین، با نخ‌های رنگارنگ و رشته‌های طلا و نقره بر روی پرچم، لباس، دستمال، کفش، زین و یراق اسب، غلاف شمشیر و خنجر، کمربند، کیسه‌های چرمی و … طرح‌های زیبا و ظریفی دوخته می‌شد که جایگاه و ثروت فرد را نشان می‌داد. کهن‌ترین اثر رودوزی ایرانی باقی‌مانده، متعلق به دوران سلجوقی‌ست. تا دوره‌ی ایلخانی، نساجی و رودوزی با تاثیر از هنر دوران ساسانی انجام می‌شد، اما پس از آن این صنعت دگرگون شد و انواع رودوزی از جمله زری‌دوزی، پولک‌دوزی، ملیله‌دوزی و گلابتون‌دوزی بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در آثار دوران بعدی، تکامل دوخت‌ و طرح‌ها و نقش‌های ظریف را بر آثار شاهدیم که در دوران صفوی و قاجار به اوج خود رسیده و تا امروز نیز ادامه یافته است.

امروز، شاید سوزن‌دوزی در زندگی شهرنشینی ما کاربرد چندانی نداشته باشد و بیشتر به بافت و دوخت‌های ماشینی رضایت داده باشیم، اما هنوز در فرهنگ سنتی و محلی برخی اقوام هم‌وطن‌مان، تزیین با دوخت، بخشی جدانشدنی از پوشاک، و به تبع آن از هویت و فرهنگ آن‌هاست، هویتی که روایت‌گر تبار و تجارب تاریخی مشترک و سرچشمه‌ی فرهنگی هر قوم است و بین افراد آن جامعه تعلق و انسجام ایجاد کرده، و آن‌ها را از جوامع و اقوام دیگر متمایز می‌سازد.

از جمله اقوامی که امروزه نیز مانند گذشته از سوزن‌دوزی در تزیین پوشاک سنتی‌اش استفاده می‌کند و هویت قومی‌اش را با آن تداوم می‌بخشد، قوم بلوچ است. بلوچ‌ها اقوامی ایرانی‌تبار و ساکن بلوچستانند. منطقه‌ای در جنوب شرقی ایران و نزدیک مرز پاکستان که نخستین بار در کتیبه‌ی داریوش در بیستون با عنوان یکی از ساتراپ‌های هخامنشیان به نام «مکا» ثبت شده  و طبق منابع، از دوران ساسانی به عنوان «مکوران» یا «مُکران» از آن یاد شده است. اقوام بلوچ احتمالا در دوران سلجوقی از نواحی کرمان به سمت مکران کوچیده‌اند و از سده‌ی چهارم هجری، نام بلوچ در منابع مکتوب به چشم می‌خورد، هرچند درباره‌ی فرهنگ آن‌ها اطلاعات زیادی درج نشده است. ظاهرا اصطلاح «بلوچستان»، از دوره‌ی نادرشاه افشار به محدوده‌ی مکران اطلاق شد.

سوزن‌دوزی بلوچ را سوچِن‌دوزی، بلوچی‌دوزی یا دَس‌دوچ نیز می‌نامند. مرسوم نیست که بلوچ، لباسی بدون سوزن‌دوزی‌های ظریف و گران قیمت به تن کند، برای همین هم دختران بلوچ از خردسالی هنر سوزن‎دوزی را نسل به نسل از مادرانشان می‌آموزند. پوشش آن‌ها در خانه، بیرون خانه، مجالس عزا و عروسی و جشن‌ها، همین لباس سنتی مزین به بلوچی‌دوزی‌ست.

 این تلفیق شکیبایی، خلاقیت و هنر، که در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده و مهر اصالت یونسکو دارد در بیشتر نقاط سیستان و بلوچستان انجام می‌شود و راهی برای ارتزاق و معاش خانواده‌های کم درآمد نیز هست. از مهم‌ترین مراکز سوزن‌دوزی می‌توان به سراوان، اسپکه، نکوچ، قاسم‌آباد، بمپور، گشت، اسماعیل‌آباد، چانف، سرومیچ، ورکات، خاش، یاپخ، ایرندگان، مارندگان و زاهدان اشاره کرد.

تاریخچه‌ی این هنر در منطقه چندان مشخص نیست. برخی آغاز صنعت پرورش کرم ابریشم و بافت پارچه از نخ‌های ابریشمی و سوزن‌دوزی ظریف و پرکار را به اواخر دوران ساسانی و تجارت اسلاوهایی که از طریق جاده‌ی ابریشم به منطقه آمده بودند نسبت می‌دهند، اما منابعی مانند شاهنامه و کارنامه‌ی اردشیر بابکان از داستان کرم هفتواد در کرمان می‌گویند و داستان نبرد اردشیر را با او نقل می‌کنند. هرچند پژوهشگران این داستان را از نظر تاریخی به نبرد بهرام پنجم (بهرام گور) با پادشاه هفتالیان نسبت می‌دهند، اما نکته‌ی داستان، پرورش کرم ابریشم و وجود داشتن ابریشم‌بافی در کرمان در زمان ساسانی و احتمالا حتی اشکانی‌ست. در کتاب «تاریخ سلاجقه» به ابریشم مکران اشاره شده و ظاهرا سوزن‌دوزی‌ها نخست با نخ‌های ابریشمی و روی پارچه‌ی ابریشم انجام می‌شده است. سوزن دوزی _ سوزن دوزی بلوچ بلوچی دوزی نوار دوزی پریوار دوزی _ بلوچی _ بلوچی دوزی _ بلوچی اشهن _ بلوچی دوزی اشهن _ سوزن دوزی اشهن