فلز:

به طور معمول از فلزاتی مانند برنج (که رنگ زرد طلایی دارد)، مس، و آلومینیوم در کار خاتم استفاده می‌کنند. استفاده از مفتول‌های طلا و نقره در گذشته به ندرت معمول بوده، اما امروزه از آن‌ها استفاده نمی‌شود.

مفتول فلزی در حالت عادی گرد است، پس آن را در غلطک مخصوصی که شیاری V مانند دارد قرار می‌دهند تا سطح مقطع مفتول به شکل مثلث درآید. به این دستگاه «حدیده» می‌گویند. استفاده از حدیده امروز چندان معمول نیست و به جای آن از نوردهای برقی مثلث شکل استفاده می‌شود.

عاج و استخوان:

عاج فیل: عاج طبیعی بیشتر در هند و آفریقا یافت می‌شود. عاج سابقا برای مثلث‌های سفید در خاتم مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما در حال حاضر به سبب گرانی کمتر در خاتم کاربرد دارد. اغلب خاتم‌سازان امروزه از عاج مصنوعی و استخوان استفاده می‌کنند، مگر برای کارهایی بسیار با کیفیت و ممتاز.

استخوان: امروزه به ندرت می‌توان خاتمی را مشاهده کرد که از استخوان در آن استفاده شده باشد، چرا که در گذشته شتر در ایران فراوان بوده و دسترسی به استخوان آن نیز به راحتی امکان پذیر بوده است. در حال حاضر از پودر استخوان فشرده به نام گالالیت C.R که از آلمان وارد می‌شود استفاده می‌کنند.

استخوان‌ها را با رنگ‌های شیمیایی به رنگ‌های گوناگون درمی‌آورند و برای این کار آن را نخست در آب آهک می‌خوابانند، سپس به ضخامت حدود 3 میلی‌متر می‌برند (لا) و به صورت رشته‌های باریکی با مقطع مثلث در می‌آورند (نخ).

استخوان‌های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می‌ریزند (مثلا برای رنگ سبز از نشادر، براده مس و سرکه استفاده می‌شود) و برای چند ماه در معرض نور خورشید قرار می‌دهند تا به خوبی رنگ بگیرد. استخوان اسب رنگ‌پذیری بیشتری نسبت به استخوان شتر دارد، به همین دلیل استفاده از آن متداول‌تر است. امروز گاه از استخوان گاو که بیشتر در دسترس است در کار خاتم استفاده می‌شود.

صدف: استفاده از صدف که رنگ سفید براقی دارد، موجب زیبایی و افزایش کیفیت خاتم است، اما به خاطر کمیاب بودن و قیمت بالای آن امروزه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. صدف را می‌توان از بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان تهیه کرد.

مواد دیگر مورد استفاده:

نخ پرک: در خاتم‌ سازی برای پیچیدن مثلث‌ها، پره‌ها و گل‌ها از نخ‌های گوناگون با ضخامت‌های متفاوت استفاده می‌شود که رایج‌ترین آن‌ها نخی به نام پرک است

سریشم: چسبی طبیعی‌ست که منشا گیاهی یا جانوری دارد. سریشم جانوری از ضایعات پوست حیوانات درست می‌شود و پرکاربردترین آن سریشم گاوی، خرگوش و ماهی‌ است. از این چسب برای چسباندن خاتم روی ظروف و اشیای گوناگون استفاده می‌شود و باید آن را فقط زمان مصرف گرم کرد، چرا که گرم کردن مجدد آن، از قدرت چسبندگیش می‌کاهد.

چسب سفید: این چسب که دارای استحکام و دوام زیادی‌ست به صورت طبیعی از صمغ درختان تهیه می‌شود و برای چسباندن استخوان در گوشه‌های محصولات خاتم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

لاک: پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن روی اشیاء، سطح خاتم را پرداخت و صیقلی می‌کنند، سپس در سه نوبت آن را با لاک به طور یکدست می‌پوشانند. در گذشته از روغن جلا یا سندلوس (صمغ کاج) استفاده می‌شد اما بعد با ترکیب‌های شیمیایی جایگزین شد.

در نوبت اول از موادی مانند سیلر و کیلر به نسبت 60% به 40% و در نوبت‌های دوم و سوم از همان مواد به نسبت 50% استفاده می‌کنند. این کار باید در محلی دور از گرد و غبار انجام بگیرد. امروزه بسیاری از خاتم‌سازان به جای جلاکاری به این شیوه، محصولات خاتم را با پولی‌استر می‌پوشانند. جلاکاری هم باعث براق شدن خاتم می‌شود و هم آن را در برابر رطوبت و تغییرات دما حفظ می‌کند.

مراحل تولید خاتم

واحد اولیه‌ی خاتم‌ سازی، مفتولی با مقطع مثلث است. برای به دست آوردن برش‌های مفتولی چوبی، ابتدا چوب‌ها را به صورت شمش یا «طوره» در می‌آورند (مکعبی با مقطع 5 سانتی‌متر)، سپس آن را با اره برقی به «لا» تبدیل می‌کنند (حدود 3 میلی‌متر) و با اره‌ی مثلث‌بُر، به طور اریب لا را بریده و مفتولی مثلثی‌ شکل تولید می‌کنند. در مرحله‌ی بعد آن را در تنگ مثلث سابی قرار داده و با سوهان سطح آن را صاف می‌کنند.

برای شروع کار، سه طرف مفتولی فلزی، سه مفتول چوبی چسبانده می‌شود (یا برعکس) و برای محکم شدن دور آن نخ ‌پیچی می‌شود. مجموعه‌ی به دست آمده را «پره» می‌گویند.

چسب که خشک شد، نخ‌ها را باز کرده و کار را با سوهان پرداخت می‌کنند. با چسباندن شش «پره» در کنار هم، «شش خاتم» درست می‌شود.

اگر دور «شش خاتم»، شش «پره» چسبانده شود، حاصل یک «ستاره» است و اگر دو «بغل شش» و یک مثلث رنگی در اطراف آن قرار بگیرد، یک «گل خاتم» به دست می‌آید که ساده‌ترین گل خاتم‌ سازی ست و از 66 مثلث تشکیل شده است. بعضی گل‌ها تا 200 مثلث دارند.

به همین صورت، گل‌های مختلف خاتم کاری با چسباندن مثلث‌های رنگی از مواد مختلف با ترتیب متفاوت، ساخته می‌شوند. گل‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا طرح مورد نظر را شکل دهند. بعد از شکل گرفتن طرح کلی، سطح خاتم را وسط دو قطعه چوب گذاشته، آن را زیر پرس قرار داده، سپس پرداخت می‌کنند و به قطر 1 تا 2 میلی‌متر برش می‌زنند و روی آستر می‌چسبانند. مرحله‌ی ساخت گل‌های خاتم، «خاتم‌ سازی»، و مرحله‌ی چسباندن آن روی زیرکار و پرداخت و جلای آن، «خاتم کاری» نامیده می‌شود.

لوز خاتم

نحوه‌ی ترکیب مثلث‌ها در متن و حاشیه‌ی طرح متفاوت است و هر کدام از طرح‌ها اسامی مختلفی دارند، به عنوان مثال زنجیر سیمی، طاقی بیست، توگلوسبز، حاشیه‌ی جویی، حاشیه‌ی طاقی، نیم طره، خاتم پره‌وار و شمسه دار و …

در نهایت، خاتم‌ها بر اساس طرح، شکل و ابعاد محل مورد استفاده روی سطح کار چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی، تمام سطح کار را می‌پوشانند. در نهایت پرداخت و بتونه کاری شده (با ترکیب خاک استخوان و سریشم)، و سطح آن صیقلی می‌شود تا برای جلاکاری آماده شود.

اگر نیاز باشد خاتم روی سطوح مقعر (توکاست) یا محدب (پشت گرد) نصب شود، پشت آن را خط انداخته، و آن را در تنگی که برای قوس دادن ساخته شده می‌گذارند و آرام با چکش به آن ضربه می‌زنند. این کار به «خرد کردن خاتم» معروف است.

خاتم مرغوب

مرغوبیت یک اثر خاتم، غیر از کیفیت مواد اولیه، به نقش ریز و منظم بودن طرح آن بستگی دارد. زیر ساخت کار باید صاف و یک‌دست بوده، و بعد از چسباندن خاتم‌ها هیچ جای آن خالی و بدون طرح نباشد و بتونه‌کاری‌های انجام شده، در کار مشخص نباشد. کیفیت مواد اولیه، تضمین کننده‌ی عدم تغییر رنگ و شکل در کار است.

گل‌ها و اشکال هندسی باید قرینه و دقیق و یک اندازه باشند و برشی صاف داشته و به طور منظم و با دقت و ظرافت روی سطح کار نصب شوند. اگر طرح‌ها بدیع و خلاقانه و پیچیده باشند، و از مواد ارزشمندی مانند چوب آبنوس و عاج فیل در کار استفاده شده باشد، ارزش کار بیشتر است.

خاتم‌ها باید با استفاده از چسب باکیفیت روی آستر مرغوب چسبیده باشند و در نهایت، لاک‌کاری آن باید با دقت انجام شده و حتی نقطه‌ای از سطح خاتم بدون لاک نماند، زیرا در غیر این صورت رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی آن می‌شود.

هنگام خرید هر اثر خاتم کاری شده، باید تمامی این موارد را در نظر داشته و ترجیحا از کارگاه‌ها و فروشگاه‌های معتبر خرید کرد. لیلا فرج زاده مشاور حقوق ثبتی

نویسنده: سرکار خانم شمیم ولیان

فروشگاه اکسسوری های جذاب